Bir şairin şiirlerini belirli bir hecede ve sırada topladığı mecmuaya ”Dîvan” denir. Divan edebiyatı ise Fuzuli, Hoca Dehhani, Baki, Nef’i, Ahmedi, Nedim, Taşlıcalı Yahya gibi önemli şairlerin içinde bulunduğu edebiyattır. Çok sanatlı ve süslü bir dile hakim olan Divan edebiyatı, Fars, Arap ve Türk kültürü ile beslenmiştir. Bu dönemin eserlerinde sık kullanılan kelimeler ve anlamlarını, örnek beyitlerle sizler için derledik.
Âb-ı Hayat
Ölümsüzlük, ölmezlik suyu anlamına gelen bu kelime grubu, Kur’an-ı Kerim’de geçen Zülkarneyn’in efsanesinden doğmuştur.
Âb-ı hayat olmayacak kısmet ey gönül
Bin yıl gerekse Hızır ile Seyr-iskender et
FUZULİ
Ağyâr
Divan şiirinde aşık-sevgili-ağyar üçlüsü bulunur. Ağyar, aşığın rakipleridir.
Bir devlet için çerha temennâdan usandık
Bir vasl için ağyâra müdârâdan usandık
NABİ
Anâsır-ı Erbaa
Varlık aleminin ”su-ateş-hava-toprak” olarak dört unsuruna verilen addır.
Sun’unu izhâr edip azdâda verdi imtizâc
Ettiler âmîziş âb u âteş ü bâd u türâb
NAZÎM
Ar’ar
Dağda yetişen yabani servi ağacıdır. Benzetme yoluyla sevgilinin boyunu anlatırken kullanılır.
Baştan ayağa göz oldu yüzünü görmek için
Ey yüzü gül, saçı sümbül, boyu ar’ar nergis
KARAMANLI NİZAMİ
Âyîne
Aynanın Divan edebiyatındaki karşılığıdır. Sevgiliyi görebildiği için aşıktan üstündür.
Zinhar eline âyîne vermen o kafirin
Zira görünce sûretini bütperest olur
NEF’İ
Bâde
Bâde şarap anlamına gelir. Divan şiirinde en çok kullanılan içecektir. Gerek rengi gerek verdiği sarhoşluğu sebebiyle birçok benzetmede kullanılmıştır.
İç bâde güzel sev var ise akl u şuûrun
Dünyâ var imiş yâ ki olmuş umûrun
ZİYA PAŞA
Bîmâr
Divan şiirinde aşık bir hastadır. Sevgilinin gamzesi, mahmur bakışları da hastaya benzetilir. Tıpkı hasta gibi nazlı ve bakılasıdır.
Hoştur ol gamzelerin hastalığı kim yaraşır.
Merdüm-i zâlimin eksilmese bîmârlığı
AHMET PAŞA
Bülbül
Bülbül ile gülün hikayesini çoğumuz duymuşuzdur. Bülbül gülün aşkı ile acı çeker ve inlercesine şakımaya başlar. Gül için dikenleriyle acı çekmeye razıdır. Divan edebiyatı için bülbülün bu özellikleri aşık ile aynıdır. Bülbülün şakıyışı, aşığın kederini hatırlatır.
Ey Nedîm ey bülbül-i şeydâ niçin hâmûşsun
Sende evvel çok nevâlar güft ü gûlar var idi
NEDİM
Cebîn
Sevgilinin güzellik unsurlarından biri olan cebin, alın demektir.
Âsitânın yasdanır münker baş eğmez vechine
Var iken inkârı kor mu secdeye kâfir cebîn
CELALİ
Çeşm
Sevgilinin güzellik unsurlarından bir diğeri de gözdür. Çeşm, sevgilinin ruh halini veya sevgisini tek bakışta anlatabildiğinin kanıtıdır. Şekli sebebiyle birçok benzetmede kullanılır.
Çeşmin o Kahramân-ı gazabnâkdir senin
Kim hışmı zâil olsa dahî bî- emân olur
NEF’İ
Dâmen
Divan şiirinde etek öpmek, eteği bulaşık olmak deyimleri çokça kullanılmıştır. Dâmen ise etek anlamına gelir. Dâmân olarak da kullanılır.
Erişir menzil-i maksûduna âheste giden
Tîz-reftâr olanın pâyına dâmen dolaşır
LÂEDRİ
Dendân
Diş anlamına gelen dendân birçok beyitte inciye benzetilmiştir. Sevgilinin güzellik unsuru sayılan dendân, dudakların sakladığı güzelliktir.
Dür-i dendânına benzetmedi sarrâf senin
Yok durur bir ipe uracağı var ise anun
YAHYA BEY
Dest
Divan edebiyatında aşığa zulmeden ne varsa bu el sayesindedir. Farklı tamlamalarla da kullanılan dest, tevriye sanatıyla kullanılmıştır.
Dest-bûst ârzûsuyla ger ölsem dostlar
Kûze eylen toprağım sunun anınla yere su
FUZULİ
Dürr
Dürr, sedefin içindeki incidir. Rengi veya şekli ile birçok benzetmede kullanılmıştır. Sevgilinin dişi inci benzetmesi olmadan düşünülemez.
Dür dişin derdi ile serv boyun hasretine
Dem ola kim gözümün yaşını deryâ göresin
AHMET PAŞA
